Azərbaycanın qədim nəfəs alətlərindən biri də balabandır. El arasında ona "yastı balaban", "balaman", "mey" də deyilir. Bu alətin adı “bala” (kiçik), “ban” (xoruz səsi) sözləri ilə bağlıdır və “kiçik, erkən ban” mənasını verir. Yumşaq və həzin səsə malik balabandan ansambl və orkestrdə, həmçinin solo aləti kimi də istifadə edilir. Bəzən aşıqların ifası da balabanla müşayiət edilir.

Balaban ərik, qoz, tut və ya armud ağacından hazırlanır. Uzunluğu 28-30 santimetr olur və üzərində səkkiz dəlik açılır. Balabana qarğıdan hazırlanmış müştük taxılır və onun üzərinə keçirilmiş xamıt (qısqac) vasitəsilə alətin səsi nizamlanır.

Balaban bu gün Cənubi Qafqaz və Orta Asiyanın bir çox xalqları tərəfindən istifadə olunan nəfəsli musiqi alətidir. Balabanın tarixi çox qədimlərə dayanır. Azərbaycan ərazisində Mingəçevir qədim yaşayış məskənində tapılan, eramızdan əvvəl I əsrə aid sümükdən hazırlanmış nəfəsli musiqi aləti balabanın prototipi sayılır. Digər tədqiqatçıların araşdırmalarına görə isə balabanın 4-5 minillik yaşı var. Arxeoloqların Ucarın Bərgüşad kəndi yaxınlığında yerləşən Qaratəpə adlanan ərazidən tapdıqları gümüş üzüyün üzərində də göy rəngli qaşla balaban ifaçısının cizgiləri həkk olunub. Bu çalğı alətinin adına qədim oğuz abidəsi “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında, klassik Azərbaycan şairlərinin əsərlərində rast gəlinir.

XI əsrdə yaşamış Azərbaycan şairi Qətran Təbrizi divanının bir neçə yerində bu musiqi alətinin adını çəkib. Azərbaycanın dahi musiqişünası Ədbülqadir Marağalının əsərlərində də balabanın adına rast gəlinir. Bu cür mənbələr başqa heç bir xalqda yoxdur.

O dövrün balaban ustalarının adı, təəssüf ki, dövrümüzə gəlib-çıxmayıb. XVI əsrdə yaşamış Azərbaycanlı şair, tarixçi İsgəndər Münşi öz əsərlərində Ustad Əsəd, Ustad Hüseyn və Şahməmməd Surnayi kimi zurna ifaçılarının adını qeyd edir. Zurna çalanların ilkin öyrəndiyi alət isə balaban olurmuş. Deməli, onları həm də balaban ifaçıları saymaq olar. Balabanın Azərbaycanın milli musiqi aləti olmasına dair daha bir sübut isə rusiyali rəssam Qriqori Qaqarinin çəkdiyi rəsm əsəridir. Əsərdə XIX əsrin ortalarında Şamaxıda fəaliyyət göstərən Mahmud Ağanın məclisləri və balaban ustası Murad Mirzalıoğlu təsvir olunur. Çağdaş Azərbaycan zurna balaban məktəbinin yaradıcısı isə yastı balaban ustası Əli Kərimov olmuş, bu mahir zurna-balaban ifaçısı tarixdə Kalvalı Əli Dədə adı ilə iz qoymuşdur.

Balabanın fərdi ifaçılıq xüsusiyyətinə diqqət yetirən məşhur bəstəkarlarımız bundan istifadə ediblər. Üzeyir Hacıbəylinin “İkinci fantaziya”, Müslüm Maqomayevin “Azərbaycan çöllərində”, Hacı Xanməmmədovun “Simfoniyetta” və bir sıra digər əsərlərdə balabanın solo ifasına geniş yer ayrılıb.

İnsanın daxili aləmini, onun həzin duyğularını - sevgisini, həsrətini, könül fəryadını balaban qədər məhrəm və mənalı ifadə edən ikinci musiqi aləti tapmaq çətindir. Onun səsindəki həzinlik, inilti insanın könül pıçıltıları, qəlb sızıltıları ilə eynidir. Qərb musiqişünasları “balaban səsi insan səsinə çox yaxın yeganə musiqi alətidir” deyiblər. Balaban insanın daxili dünyasındakı səsi, ahəng çalarlarını daha dəqiq ifadə edir, bəşər övladına həm sirdaş olur, həm də son ucu ölümlü dünyanın dərdlərini daşımağa, onları ovundurmağa təkan verir.

Qədim xalq musiqilərimizin, el havalarımızın, muğamlarımızın, o cümlədən, bəstəkar mahnılarımızın balabanda təkrarolunmaz ifaları vardır. “Sarı gəlin”, “Vağzalı”, “Mirzəyi”, “Uzundərə”, “Heyvagülü”, “Gözəlim sənsən”, “Sən gəlməz oldun” dediyimizdə balaban ifası yada düşür.

Balaban Azərbaycan musiqisində 7 əsas muğamdan biri sayılan “Segah” pərdəsi üzərində qurulduğu üçün onun mahir ifaçıları da, sözsüz ki, ruhları muğamla yoğurulmuş Azərbaycan türkləri sayılırlar.

Azərbaycanda bu alətin çoxsayli və mükəmməl ifaçıları olub. Bu gün Şirzad Fətəliyev, Əlixan Səmədov, Rafael Əsgərov və adlarını çəkə bilmədiyimiz bir çox peşəkar gənc balaban ifaçıları dünya səhnələrində Azərbaycan el havaları, xalq və bəstəkar mahnılarını balaban səsində ucaldır və sevdirirlər.

Yeri gəlmişkən həm də qeyd etməliyik ki, zaman-zaman mənfur qonşularımız ermənilər musiqimizi, mahnılarımızı, rəqslərimizi, çalğı alətlərimizi mənimsəməyə çalışıblar. Türkün bir çox milli mədəniyyət nümunələri kimi balabanı da hədəfə alıblar. Bu gün erməni orfoqrafiyasında səslənən düdük sözü, ermənilərə Azərbaycandan gəlmədi, bu söz də, elə bizim özümüzündür.

Bir şeyi unutmaq olmaz ki, böyük Türk dünyasının zəngin mədəniyyətinə tarix boyu əl uzadanlar çox olub. Bu zəngin irsi nəhəng, köklü bir ağaca bənzətsək, daş atanlar yalnız onun kiçik meyvələrindən bəhrələnə biliblər. Ağac isə öz kökü üzərində əsrlər boyu durduğu kimi bu gün də durur.

2023-cü ilin dekabrın 6-da Botsvananın Kasane şəhərində UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitənin 18-ci sessiyasında Azərbaycan və Türkiyənin birgə təqdim etdiyi “Balaban sənətkarlığı və ifaçılıq sənəti” (Azərbaycan və Türkiyə) çoxmillətli nominasiya faylı Komitənin yekdil qərarı ilə Bəşəriyyətin Qeyri-maddi mədəni irsinin Reprezentativ siyahısına daxil edilib.

Eyni zamanda UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitənin 18-ci sessiyasında Azərbaycanın daha 3 çoxmillətli nominasiyası Bəşəriyyətin Qeyri-maddi mədəni irsinin Reprezentativ siyahısına daxil edilib. Bunlar “Təzhib sənəti” (Azərbaycan, İran, Tacikistan, Türkiyə və Özbəkistan), “İftar və onunla bağlı sosial-mədəni ənənələr (Azərbaycan, İran, Türkiyə və Özbəkistan), “Sədəf sənəti” kimi mədəni irs nümunələridir.

Bununla da UNESCO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısında yer alan elementlərimizin sayı 23-ə çatıb.